وقف که در ادبیات دینی از آن به صدقه جاری تعبیر می‌شود یکی از امور خیری است که آثار و برکات زیادی هم برای وقف کننده و هم برای موقوف علیه دارد و تا زمانی که عین موقوفه وجود داشته باشد و در امور خیر از آن استفاده شود پاداش و ثواب اخروی برای وقف کننده نوشته و حتی بعد از وفاتش هم برایش حسنه محسوب می‌شود.
در روایات آمده است که وقف همتراز با علم و فرزند صالح قرار دارد و همانطور که یک عالم که علم خود را برای آیندگان به ارث میگذارد و از آثار و برکات آن بهرمند می‌شوند به او اجر و ثواب می‌رسد و اگر فردی فرزند صالحی تربیت کند و هرچه آن فرزند اعمال خیر انجام دهد به پدر هم ثواب می رسد در مورد وقف هم این وضعیت وجود دارد و به همین خاطر به آن صدقه جاری گفته می‌شود.
با توجه به این که ۲۷ ماه صفر به دلیل این که یک روز قبل از شهادت پیامبر اسلام(ص) به عنوان اولین واقف در اسلام و امام حسن مجتبی(ع) به عنوان اولین متولی موقوفات امیرالمؤمنین(ع) است به نام روز وقف در تقویم نام‌گذاری شده است از این رو گفت و گویی را با مجید اسلامی پناه مدیر املاک و موقوفات حرم مطهر حضرت معصومه(س) داشته‌ایم.
پیشینه وقف در حرم مطهر حضرت معصومه(س) به چه زمانی بر می‌گردد؟
وقف در حقیقت نوعی حبس مال و بهره بردن از منفعت مال در امور خیر است و اگرچه که در آیات قرآن به صورت مستقیم به وقف اشاره نشده ولی به صورت غیرمستقیم در قالب احسان و اعمال صالح مورد تأکید قرار گرفته است و همچنین در سیره پیامبر(ص) رواج داشته و به وضوح آثار و برکات آن قابل مشاهده است.
وقف در صدر اسلام به نحوه امروزی نبوده و همین که مالی را برای فقراء اختصاص می‌دادند به آن وقف اطلاق می شده؛ در روایات آمده است که امیرالمؤمنین(ع) بیش از ۱۰۰ چاه را برای امور خیر مختلف وقف کرده‌اند و همچنین باغاتی را ایجاد و آنها را وقف مستمندان کردند بنابراین وقف تنها یک عمل برای پاداش اخروی نیست بلکه وقف یک بحث فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است و در این سه جهت کاربرد دارد.
قدیمی ترین موقوفاتی که در آستان مقدس حضرت معصومه(س) وجود دارد مربوط به سال ۷۶۰ هجری قمری است که توسط شاه قلی سلطان موقوفه‌ای به نام «بطلی جرد» که بخشی از آن روستای والیجرد فعلی است و یکی دیگر از موقوفات قدیمی ما موقوفه شاه بیگی بیگم است که مربوط به سال ۹۲۶ هجری قمری است.
شاه بیگی بیگم موقوفات زیاد و پراکنده‌ای داشته و در زنجان و شهرهای مختلف املاکی را وقف کرده همچنین فتحعلی شاه و مستوفی الممالک هم از دیگر واقفان آستان مقدس کریمه اهل بیت(س) هستند که املاک زیادی را وقف کرده‌اند و همینطور ما موقوفاتی را از زمان سامانیان هم داریم که با مشاهده این موقوفات انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد که در زمان حیات خود املاک و دارایی‌های زیادی را از خود سلب مالکیت کردند و در اختیار امور خیر و مکان‌های مقدس قرار دادند.
بیشتر موقوفاتی که در گذشته که برای حضرت معصومه(س) وقف شده شامل چه چیزهایی بوده است؟
عموما در گذشته زمین و ملک وقف آستان مقدس می‌کردند برای مثال شش دانگ یک روستا و یا آبادی را وقف آستان می‌کردند و بیشتر مراد همان زمین بوده و اعیان مد نظر نبوده ولی در حال حاضر منزل، ساختمان، آپارتمان و این موارد را هم وقف می‌کنند و وقف اعیان بیشتر شده است.
آیا غیر از املاک موقوفات دیگری هم در حرم وجود دارد؟
موقوفات زیادی در حرم مطهر وجود دارد که در بخش‌های مختلف موزه، کتابخانه و دیگر بخش های حرم بر اساس نیت واقف استفاده می‌شود ولی تنها بخش املاک موقوفه مربوط به ما می‌شود و زیاد در جریان بقیه موقوفات نیستم.
در مورد املاک موقوفه بعد از این که واقف وقف می کند چه اقداماتی انجام می‌شود؟
یکی از مهمترین وظایف ما بعد از انجام وقف عمل به نیت واقف است و باید در این راستا ابتدا نیت واقف را شناسایی کنیم و هر موقوفه را در راستای نیت واقف مصرف کنیم.
موقوفات حرم مطهر حضرت معصومه(س) بیشتر برای چه نیت‌هایی بوده است؟
موقوفات آستان با نیت‌های متفاوت هستند و حتی ممکن است در یک موقوفه نیت‌های متفاوت وجود داشته باشد و خود واقف اولویت بندی کرده است که اول برای این نیت استفاده شود و اگر درآمد موقوفه زیادتر بود کارهای دیگر بر اساس اولویت مصرف شود که موقوفه طباطبایی حرم از این نوع موقوفات است که واقف آن نیات متفاوتی را اولویت بندی کرده است.
از جمله نیت‌هایی که واقفان در گذشته وقف‌هایی را انجام داده‌اند می‌توان به نیت تربیت اولاد خادمان حرم، غذای خدام، غذای مستمندان، تهیه جهزیه نیازمندان، روشنایی حرم، روضه و مراسم حرم و ... اشاره کرد.
شاید بتوان گفت بیشترین موقوفات آستان مقدس حضرت معصومه(س) در بحث روشنایی حرم بوده زیرا در گذشته برای مردم حفظ روشنایی حرم و روشن بودن چراغ حرم مهم بوده است ولی برای موارد مختلف مانند مراسم حرم و روضه امام حسین(ع)، برای مصرف خدام و همچنین امور فرهنگی و نشر معارف اهل‌بیت(ع) وقف‌هایی صورت گرفته و همچنین برای ترمیم و نگهداری روضه منوره، تعزیه، عزاداری و برای طلاب علوم حوزوی وقفیاتی وجود دارد.
ما سعی می کنیم که نیت واقف را در وقف‌هایی که تازه انجام می‌شود به سمتی هدایت کنیم که امکان عمل به نیت واقف وجود داشته باشد برای مثال برخی مثلا فرشی را برای بالا سر حضرت وقف می‌کنند.
در گذشته تولیت‌هایی که منصوب شده‌اند رعایت نیت واقف خوب بوده و دغدغه متولیان عمل به نیت واقف بوده و بر مبنای نیات واقف مصارف انجام شده است.
در بحث موقوفات در چه بخش هایی موقوفات کمتر است و نیاز به وقف وجود دارد؟ آیا از شما در زمینه نیت وقف مشورت گرفته می‌شود؟
اگر کسی ما را در مورد نیت وقف مورد مشورت قرار دهد ما سعی می کنیم که نیت واقف را به سمت وقف برای مصلحت و نیاز حرم هدایت کنیم تا اگر با توجه به شرایط زمان و مکان احتیاج به هزینه‌ای باشد دست متولی در مصرف آن باز باشد و بتواند مصارف و هزینه‌های مختلف را تأمین کند.
موقوفات آستان مقدس حضرت معصومه(س) در گذشته تا قبل از انقلاب به چه میزان بوده و بعد از انقلاب چگونه بوده است؟ آیا رشدی از این جهت داشته است یا خیر؟
اکثر وقف‌های بزرگ آستان حضرت معصومه(س) مربوط به قبل از انقلاب بوده و دلیل آن هم ممکن است این باشد که در گذشته مالکیت عمده وجود داشته و کدخدای ده به یکباره 6 دانگ یک آبادی را به صورت کامل وقف می‌کرده ولی امروز چنین مسأله‌ای را نداریم و دارایی‌های افراد کوچک شده بنابراین اگرچه که بعد از انقلاب موقوفات کوچکتری مثلا یک منزل و یا یک آپارتمان وقف می‌شود ولی وقف‌ها از نظر تعداد واقف بیشتر شده و افرادی هستند که تمام دارایی خود که یک منزل است را وقف می‌کنند.
برای مثال یک نفر به ما مراجعه کرد و منزل خود را وقف کرد و وقتی از دنیا رفت و ما برای انجام امور آن ملک موقوفه مراجعه کردیم دیدیم که یک زندگی ساده و فقیرانه‌ای داشت در حالی که آن ملک ارزشمند، بود ولی تمام دارایی خود را وقف آستان مقدس کریمه اهل‌بیت(س) کرده بود.
همسر یکی از رزمندگان مدافع حرم یک منزل را برای کار فرهنگی وقف حرم مطهر کرد و خودش هم در آن مکان کار فرهنگی قرآنی انجام می‌دهد و دوباره مراجعه کرد و از ما اجازه گرفت که باز هم یک طبقه بالای آن مکان را بسازد و وقف کند در حالیکه شرایط زندگی سختی هم دارند ولی اینگونه ایثار می‌کنند که این نوع وقف‌ها را ما در گذشته نداشتیم.
در سال به صورت میانگین چه تعداد وقف به آستان مقدس حضرت معصومه(س) انجام می‌شود؟
خوشبختانه با کارهای فرهنگی که صورت گرفته در سال‌های اخیر تعداد وقف‌ها افزایش پیدا کرده ولی باز هم زیاد نیست و شاید در سال حدود ۵ مورد وقف انجام شود.
یکی از دلایل افزایش وقف می‌تواند عملکر متولیان وقف باشد زیرا وقتی که واقف می‌بیند که به بهترین شیوه از ملک موقوفه استفاده می‌شود دیگران هم متمایل به وقف می‌شوند و برعکس این موضوع هم وجود دارد که اگر عملکرد متولی وقف خوب نباشد ممکن است افراد از وقف منصرف شوند. از طرف دیگر ما املاکی را داریم که موقوفه است و افرادی که از آن موقوفه بهره می‌برند توجیه نیستند که باید برای نیت واقف حقوق موقوفه را پرداخت کنند که در این جهت نیاز به کار فرهنگی دارد.
برای احیای موقوفات آستان چه اقداماتی انجام شده است؟
یکی از کارهایی که ما انجام می‌دهیم و پیگیری می‌شود احیای موقوفات است که سعی می‌کنیم به بهترین نحو موقوفات احیا شود برای مثال یک خانه در یک روستای اطراف اراک با نیت کار برای امور فرهنگی وقف حرم مطهر حضرت معصومه (س) شده است که آن ملک را به یک ارگان فرهنگی معتبر اجاره دادیم و نگهداری از آن را به عهده آن ارگان گذاشتیم و به این صورت آن موقوفه احیا شد و همینطور موقوفات زیادی وجود دارد که احیا می‌شود.
موقوفات آستان از نظر جغرافیایی و مکانی چگونه است؟
بیشتر موقوفات شهری حرم در شهر مقدس قم و اطراف آن است اما در برخی از شهرها مانند تهران، اراک، زنجان، تبریز، ازنا و الیگودرز و... نیز موقوفاتی وجود دارد و برخی از موقوفات نیز مشترک بین حرم حضرت معصومه(س) و دیگر اماکن متبرک است که ما متولی آن نیستیم و تنها درآمد آن را دریافت می‌کنیم.
با توجه به این که آستان مقدس حضرت معصومه(س) یک مکان بین المللی است آیا از خارج از کشور هم موقوفات وجود دارد؟
معمولا زائران خارجی کمک‌های نقدی انجام می‌دهند و این که موقوفاتی در خارج از کشور داشته باشیم و تولی‌گری نسبت به آن داشته باشیم در بحث املاک وجود ندارد.
در رابطه با ترویج فرهنگ وقف چه پیشنهاداتی دارید؟
همانطور که قبلا هم اشاره کردم عملکرد متولیان وقف خیلی مهم است و وقتی به نیت واقف عمل می‌شود و این عملکرد گزارش بشود می‌تواند افراد را ترغیب کند که املاک خود را وقف کنند زیرا اگر گزارش شود و واقفان بدانند که هیچ بی برنامگی در مصارف موقوفات وجود ندارد و حیف و میل نمی شود نسبت به وقف هم ترغیب می‌شوند.
مسأله دیگر این است که کار فرهنگی روی وقف باید انجام شود زیرا مردم اطلاعاتی در رابطه با وقف ندارند و وظیفه خود را نمی‌دانند و باید برای مردم تبیین شود که وقف صدقه ماندگار است و تا هر وقت که موقوفه موجود باشد برای انسان پاداش و ثواب حتی بعد از مرگ انسان نوشته می‌شود. موقوفاتی هم در این زمینه وجود دارد که برای ترویج فرهنگ وقف می‌توان از آن استفاده کرد.
اینکه اوایل سال ۹۷ اعلام شدعمل به نیابت واقف تاپایان سال ۹۶ به صورت کامل انجام شده همچنین تا پایان سال ۹۷ نیز انجام پذیرفته و سال ۹۸ هم در حال کامل شدن است یعنی آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(س) به صورت کامل به نیات واقفین عمل می‌کند.
منبع: فارس