زندگي كوتاه حضرت زهراي مرضيه(سلام الله عليها) بركات بي شماري را به دنبال داشت، كه بركات معنويش سراسر تاريخ اسلامي را فرا گرفت.
حكايت هاي پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله و ائمه اطهارعليهم السلام از رفتار خداپسندانه ان حضرت بالاترين مدرسه انسان سازي آنان بود، مفسران ژرف انديش در ذيل سوره كوثر، حضرت فاطمه صلوات الله عليها و فرزندان بزرگوارشان را مصداق حقيقي كوثر - خير كثير - دانسته اند (1) ، كه خداي متعال آنها را به پيامبرش عنايت كرد پس نمي توان بركات وجودي حضرت فاطمه سلام الله عليها را منحصر در امور معنوي تنها دانست، عملكرد و سيره پيامبرگونه ان حضرت در امور مادي و معنوي هر دو بركت را به دنبال داشت. ان حضرت در باب صدقات و موقوفات برترين بانوي جهان بوده و هستند، هر چه را مالك بوده بر اساس سيره پدر بزرگوارشان تقديم به فقراء و مستمندان مي نمود ندو علاوه بر كمك هاي مقطعي كمك هاي جاويدان و مستمري - موقوفات و صدقات - داشته اند.
علامه بزرگوار مجلسي (ره) مي گويد: سيد بن طاووس(ره) رو به فرزندش نمود، گفت: پسرم، موقوفات و صدقات جده ات حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام همانند العوالي - حيطان سبعه - و ... از اموالي بود كه رسول خدا صلي الله عليه وآله آنها را بدون جنگ و درگيري مالك گرديدند و كسي در آن شريك نبوده و ملك خالص آن حضرت شد و «فئ » محسوب شد و پيامبر خدا صلي الله عليه وآله آنها را در زمان حيات خويش به دخترشان به صورت هبه (بخشش) واگذار كردند. حضرت فاطمه سلام الله عليها هم آنها را در راه خدا ي متعال وقف نمودند - غير از فدك كه توضيحش خواهد آمد - و سپس «موقوف عليهم » - كساني را كه مي توانند از آن موقوفات استفاده نمايند - مشخص كرد.
سپس سيد بن طاووس(ره) اضافه كرد و گفت فرزندم: در ارزش آنها همين قدر بس كه بعضي از آن اموال سالانه بين 24000 تا 70000 درهم درآمد داشته است. (2)
● اسامي صدقات حضرت صديقه طاهره صلوات الله عليها:
الف) «ام العيال »: چشمه اي است كه به بركت آن روستايي بزرگ در كنارش ساخته شده، اين روستا در نزديكي قلعه هاي «آرة » كه بين راه مكه و مدينه است واقع شده، در آن روزگار بيش از 20000 نخل خرما داشته است و امروز هم در آنجا ميوه هاي مختلف مانند: ليمو، انگور، موز به عمل مي آيد، «ام العيال » در يكصد و هفتاد كيلومتري مدينه منوره و پنجاه و شش كيلومتري شرق «سقيا» قرار دارد. (3)
عرام بن اصبغ سلمي كه شخصي مورد اطمينان است و در سال هاي 275 هجري قمري زندگي مي كرده و در شناسايي منطقه «تهامه » از خبرگي ويژه اي برخوردار بود (4) مي گويد: «ام العيال » قرية صدقة فاطمة الزهراء بنت رسول الله (صلي الله عليه و آله)؛ روستاي ام العيال صدقه و موقوفه حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام دختر رسول خدا صلي الله عليه وآله است. (5)
امروز هم فرزندان حضرت فاطمه سلام الله عليها از آن بهره مي گيرند.
اين چشمه و اين سرزمين از سوي حضرت صديقه طاهره عليهاالسلام بر سادات حسيني وقف گرديده است. (6)
چه بسا وقف بر سادات حسيني از آن جهت بوده كه بنا بر پيش بيني حضرت فاطمه سلام الله عليها امامت در نسل و فرزندان حضرت حسين بن علي - عليهما السلام - استمرار پيدا مي كرده و از سوي ديگر بعد از شهادت ابا عبدالله الحسين عليه السلام فرزندان آن حضرت بيشتر مورد غضب و ناخوشايندي حاكمان بني اميه واقع مي شدند و نياز به يك پشتوانه مالي خاص داشتند. از اين رو ««ام العيال » » را وقف سادات حسيني مي نمايد و در بين مسلمانان روشن و مسلم است كه اموال موقوفه بايد صرف «موقوف عليهم » گردد.
سمهودي نيز مي نويسد: «ام العيال »، چشمه اي است كه متعلق به حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها بوده سپس آن را وقف نمودند. توسط اين چشمه بيش از بيست هزار نخل آبياري مي گرديده و جعفر بن طلحة بن عبيدالله تيمي دويست هزار دينار جهت احياء آن و اطراف آن صرف كرده است. (7)
ب: ديگر موقوفات حضرت صديقه طاهره در وصيت نامه شان به امير المومنين علي بن ابيطالب عليه السلام چنين آمده است: ابوبصير مي گويد: امام محمد باقرعليه السلام فرمودند: آيا وصيت نامه مادرم فاطمه عليهاالسلام را در اين مورد بخوانم؟ ما تقاضا و درخواست نموديم كه قرائت كند. حضرت ظرف كوچك (و يا زنبيلي) را بيرون آورد و نوشته اي را از آن ميان به دست گرفتند و چنين قرائت كردند:
«بسم الله الرحمن الرحيم، هذا ما اوصت به فاطمة بنت محمد رسول الله - صلي الله عليه و آله - اوصت بحوائطها السبعة، العواف و الدلال و البرقة و الميثب و الحسني و الصافية و ما لام ابراهيم الي علي بن ابي طالب فان مضي علي فالي الحسن فان مضي الحسن فالي الحسين فان مضي الحسين فالي الاكبر من ولدي. شهد الله علي ذلك و المقداد بن الاسود و الزبير بن عوام و كتب علي بن ابي طالب - عليه السلام -»؛ (8) اين وصيت نامه اي است كه حضرت فاطمه زهرا صلوات الله عليها دختر محمد پيامبر خدا صلي الله عليه وآله بدان وصيت نمود. در آن وصيت نمود كه زمين ها و باغ هاي ديوار شده هفت گانه: العواف، الدلال، البرقه، المثيب، الحسني، الصافيه و مشربه ام ابراهيم، در اختيار علي بن ابي طالب صلوات الله عليه است و چنانچه علي از دنيا رفت در اختيار فرزندم حسن بن علي - عليهما السلام - قرار مي گيرد و چنانچه او از دنيا رفت در اختيار فرزند ديگرم حسين بن علي - عليهما السلام - خواهد بود و بعد از او در اختيار بزرگترين فرزندانم قرار خواهد گرفت. گواهي مي دهد بر اين وصيت نامه خداي متعال و سپس افرادي همانند مقداد بن اسود كندي و زبير بن عوام. كه وصيت نامه توسط اميرمؤمنان علي بن ابيطالب عليهما السلام نوشته شد.
همانند روايت فوق با اندكي اختلاف از امام صادق و امام رضا - عليهما السلام - نقل گرديده و مضمون گذشته را مورد تاكيد قرار داده اند.
سمهودي درباره باغ هاي هفتگانه به نقل از واقدي گفته است: مخيريق در ميان يهود بني نضير عالم انديشمند و متعهدي بود كه ايمان به پيامبر خدا صلي الله عليه وآله آورد سپس اموالش را در اختيار آن حضرت قرار داد و اين اموال همان باغ هاي ديوار كشيده هفتگانه بوده است. و همچنين از محمد بن كعب نقل كرده كه: كه اين اموال متعلق به مخيريق يهودي بوده، چون جنگ «احد» فرا رسيد رو به ديگر يهوديان كرد و گفت: چرا محمد - (صلي الله عليه و آله) - را ياري نمي كنيد؟ سوگند به خدا همه شما مي دانيد كه ياري دادن به او وظيفه و تكليف همه شماها است. جواب دادند:
امروز شنبه است [روز عبادت و تعطيلي است] مخيريق گفت: شما از وظيفه فرار مي كنيد شنبه يعني چه؟! سپس خود شمشير بر گرفت و همراه با رسول گرامي اسلام با دشمنان آن حضرت جنگيد تا سخت مجروح گرديد و چون در بستر افتاد چنين وصيت كرد:
«اموالي الي محمد يضعها حيث يشاء؛ دارائي هاي من در اختيار محمد صلي الله عليه وآله خواهد بود هر كجا مي خواهد و صلاح مي داند مصرف كند.» (9)
رسول خدا صلي الله عليه واله در سال هفتم هجرت اموال مخيريق را جزء صدقات قرار داد ند(10) ولكن امام رضا عليه السلام فرمودند: رسول خدا آن ها را وقف بر فاطمه سلام الله عليها نمود، و سپس فاطمه آنها را بر بني هاشم و بني المطلب وقف نموده است. (11)
● باغ هاي هفتگانه موقوفه حضرت فاطمه سلام الله عليها
«حيطان سبعه » همان باغ ها و مزارع هفت گانه اي است كه اطراف آن ديوار كشيده شده بود و بيشتر آنها در منطقه «العوالي » و شرق مدينه منوره واقع شده بود.
1- العواف: بعضي آن را - الاعواف - دانسته اند و لكن ابن شبه مي گويد صحيح در نزد من «العواف » است، و آن جايگاه وسيعي است در نزديكي شهر مدينه كه مردم آن اموال خويش - گوسفندان و شتران و ... - را در آن جا نگهداري مي كردند، اين وادي از سرچشمه «مهزور» آبياري مي گرديد. (12)
ابو غسان گفته است: الاعواف جزء معروف بالعالية (13) ؛ اعواف؛ قطعه زمين شناخته شده اي است كه در منطقه باب العوالي واقع شده است.
2 - الصافية: اين باغ در قسمت شرقي مدينه واقع شده و به قطعه «زهيره » (14) معروف است اين مكان از جمله اموالي بود كه از يهود بني قريظه بدست آمد و چون هيچگونه درگيري وجود نداشت جزء اموال خالص پيامبر خدا صلي الله عليه وآله محسوب شد و كسي در آن سهمي نداشت. پيامبر آن را به دخترش فاطمه عليهاالسلام واگذار كرد او هم آن را وقف نمود.
3 - الدلال: قطعه زميني بود كه در قسمت شرقي مدينه قبل از صافيه واقع شده، آن را بني ثعلب يهود مالك بودند، امام باقر عليه السلام فرمودند: دلال متعلق به يك زن يهودي از بني نضير بود كه سلمان در نزد او در بردگي بسر مي برد، آن زن طي قراردادي با سلمان بنا را بر اين گذاشتند كه سلمان آن سرزمين احيا كند و درختكاري نمايد سپس آن زن مسلمان را آزاد نمايد، رسول خدا صلي الله عليه وآله از اين پيمان و قرارداد آگاه شد، به نزد مسلمان در محل كاشتن درختها آمد و به او كمك كرد و در مدت كوتاهي درختان بزرگ شدند و به ثمر نشستند، پس از مدتي كه اسلام قدرت پيدا كرد. آن سرزمين به عنوان غنيمت - فئ - به تصرف پيامبر خدا درآمد، پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله آن را به دخترش فاطمه داد. حضرت فاطمه صلوات الله عليها هم آن را وقف در راه خدا نمود. (16) و بعضي محدثان از «الدلال » تعبير به «الكلاب » كرده اند و گفته اند: آن نهر آب مورد توجهي بود كه در مدينه جاري مي گشت و مردم از آن بهره مي بردند.
4 - برقه: اين باغ در قبله مدينه به سمت مشرق قرار گرفته بود، قبلا از اموال يهود بني قريظه محسوب مي گرديد لكن بعد از اينكه به دست رسول خدا صلي الله عليه وآله افتاد سلمان در آن درختكاري كرد و بعد هم به حضرت فاطمه عليهاالسلام واگذار شد كه آن حضرت آن را وقف بر بني هاشم و بني المطلب نمود. (17)
5 - الميثب: جايش معين نيست و لكن جزء غنائمي است كه بدون جدال به دست پيامبر صلي اله عليه وآله افتاد، او هم آن را به دختر خويش داد و بعد هم فاطمه عليهاالسلام وقفش نمود، بكري مي گويند: از موقوفات عام رسول خدا صلي الله عليه وآله است. (18)
6 - حسني: موضعي است كه در نزديكي «الدلال » واقع شده و مشهور به «الحسينيات » مي باشد، اين محل از وادي «مهزور» آبياري مي گردد. (19)
7 - مشربه ام ابراهيم: در آخر باب العوالي مدينه منوره، بستاني است كه چون ام ابراهيم - ماريه قبطيه - همسر رسول خدا صلي الله عليه وآله را در آنجا درد زايمان عارض شد، دستش را به چوبي گرفته بود كه بعد از لحظاتي فرزندش «ابراهيم » به دنيا آمد بدين جهت مشربه ام ابراهيم نام گرفت اين بستان در نزديكي مدارس يهودي آن روز قرار داشت و درختان آن بستان از وادي «مهزور» آبياري مي گرديد. (20) مشربه به اطاق مسكوني اطلاق مي شود، پيامبر خدا صلي الله عليه وآله ماريه قبطيه را آنجا سكونت داده بود. (21)
● آيا فدك جزء موقوفات بوده يا نه؟
در باره فدك توجه به دو مطلب حائز اهميت است: اولا: فدك در 140 كيلومتري مدينه منوره واقع شده و بعضي مانند ياقوت حموي فاصله بين فدك و مدينه منوره را دو تا سه روز دانسته اند و فدك را غير از حيطان سبعه مي دانند زيرا حيطان سبعه همگي در اطراف مدينه بوده و تمليك آن ها توسط مخريق در سال دوم و سوم هجرت بعد از غزوه احد بوده و آنها را به رسول خدا صلي الله عليه وآله واگذار نموده. و حدود و جايگاه آن هم معين شده همان طوري كه گذشت.
فدك را كسي جزء صدقات و موقوفات آن حضرت ندانسته اند بلكه بر اساس كلام حضرت فاطمه سلام الله عليها فدك ملك طلق او بوده و نيز خلفاء بني اميه و بني عباس هم كه در بعضي از مقاطع تاريخي به فرزندان حضرت فاطمه عليهم السلام واگذار كردند آن را ميراث آن حضرت دانستند.
در نامه مامون عباسي به هنگام واگذاري فدك به فرزندان حضرت فاطمه عليهم السلام خطاب به فرماندار مدينه (قثم بن جعفر) نوشت: «انه كان رسول الله صلي الله عليه وآله اعطي ابنته فاطمة سلام الله عليها فدك و تصدق عليها بها و ان ذلك كان امرا ظاهرا معروفا عند آله - عليه الصلاة و السلام - ثم لم تزل فاطمة تدعي منه بما هي اولي من صدق عليه. و انه قد راي ردها الي ورثتها و تسليمها الي محمد بن يحيي بن الحسين زيد بن علي بن الحسين بن علي ابي طالب [عليه السلام] و محمد بن عبدالله بن الحسين بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب - رضي الله عنهم - ليقوموا بها لاهلها». (22)
همانا رسول خدا صلي الله عليه وآله فدك را به دخترش «فاطمه » سلام الله عليها بخشيد و بر او روا داشت، اين مطلب در نزد اهل بيت رسول خدا عليهم السلام روشن و آشكار است بعد همچنان فاطمه عليهاالسلام مدعي آن بود كه فرمايش آن بانو سزاوارتر به تصديق و قبول است، پس مصلحت در اين است كه فدك به ورثه فاطمه عليهاالسلام بازگردانده شود و به محمد بن يحيي و محمد بن عبدالله نوه هاي علي بن الحسين[عليه السلام] واگذار كنيد تا آنها به اهلش برسانند.
1- التفسير الكبير، فخر رازي، ج 32، ص 124؛ مجمع البيان، ج 10، ص 549.
2- سفينة البحار، شيخ عباس قمي، ج 7، ص 45؛ بحارالانوار، ج 29، ص 123، ح 5.
3- معجم معالم الحجاز، عاتق بن غيث بلادي، ج 1، ص 21.
4- اعلام زركلي، ج 4، ص 223.
5- معجم معالم الحجاز، ج 6، ص 194.
6- عمدة الاخبار في مدينة المختار، احمد بن عبدالحميد عباسي، ص 241.
7- وفاء الوفا باخبار دار المصطفي، ج 4، ص 1130.
8- فروع كافي، ج 7، ص 48، ح 5؛ بحارالانوار، ج 43، ص 235،ح 1.
9- وفاء الوفا، ج 3، ص 990 و 825.
10- تاريخ المدينة المنوره، ابن شبه، ج 3، ص 173 - 175.
11- فروع كافي، ج 7، ص 47 و 48، ح 1 - 4.
12- تاريخ المدينة المنوره، ج 1، ص 174.
13- بحارالانوار، ج 22، ص 299.
14- همان.
15- تاريخ المدينة المنوره، ج 1، ص 174؛ بحارالانوار، ج 22،ص 299.
16- بحارالانوار، ج 22، ص 300.
17- همان.
18- معجم معالم الحجاز، ج 8، ص 309.
19- وفاءالوفا، ج 4، ص 1291.
20- تاريخ المدينة المنورة، ج 1، ص 173؛ بحارالانوار، ج 22، ص 299؛ وفاءالوفا، ج 4، ص 1291.
21- همان.
22- معجم معالم الحجاز، عاتق بن غيث البلادي، ج 7، ص 7 -26.
منبع:پايگاه اطلاع رساني آيت الله شيرازي